De Rijksche sluis
Dit gemaal verzorgde de waterhuishouding van de polders van Druten tot aan het Maas-Waalkanaal, bij elkaar een oppervlakte van ong. 3.500 ha. Deze polders lagen wat hoger dan de polders van Leeuwen en Wamel.
De Amsterdammer 17 februari 1883
Bij de besturen der polderdistricten. Rijk van Nijmegen en Maas en Waal, zijn belangrijke plannen aanhangig ter verbetering der waterlossing. Die plannen, door eenige kundige ingenieurs ontworpen, omvatten het oprichten van drie stoommachines, één aan de Appelternsche sluis, één aan de Blauwe sluis en één aan de Rijksche sluis. Het is te hopen, dat, ter verbetering van het- thans bestaande uitwateringsstelsel, deze ontwerpen ook spoedig uitgevoerd mogen worden. De kosten van een en ander worden geschat op ƒ1,200,000.
De Amsterdammer Dagblad voor Nederland 19 febr 1883
Het gecombineerd college van het waterschap van den „Oude-IJsel” heeft, naar men ons uit Nijmegen meldt, besloten eene overeenkomst aan te gaan met de hh. van Hasselt en Koning, ingenieurs te Nijmegen, tot voorbereiding van de uitvoering der vereischte werken en het opmaken van kohieren en plannen van wateruitvoer en kanalisatie Er bestönd namelijk reeds lang dringende behoefte aan reorganisatie van het bestaande uitwateringsstelsel voor de polders der districten, genaamd het Rijk van Nijmegen en Maas en Waal. Volgens het ontwerp van deze ingenieurs zullendrie stoommachines worden opgericht aan de Appelternsche, de Blauwe en de Rijksche sluis en overigens locomobilen gesteld om het water uit deallerlaagste gedeelten der polders naar de weteringen op te voeren. De kosten zijn geraamd op f 1.200.000.
Kaart invoeren
Ten noorden van Altforst splitste zich De oude Wetering. Een deel ging naar de Blauwe Sluis. Het deel naar de Schans noemde men de Rijksche Wetering. Het stoomgemaal is uiteindelijk gebouwd in 1913 na ernstig aandringen door de commissaris van de Koningin van de provincie Gelderland jhr. S. van Citters die het door het kwelwater geteisterde gebied bezocht op 24 febr. 1910. Zie de informatie over de Schans over het ontstaan van de stoomgemalen.
Dit gemaal verzorgde de waterhuishouding van de polders van Druten tot aan het Maas-Waalkanaal, bij elkaar een oppervlakte van ong. 3.500 ha. Deze polders lagen wat hoger dan de polders van Leeuwen en Wamel.
Het Nieuws van den dag 23 sept 1912
Het dagelijksch best uur der gecombineerde waterloozing het Rijk van Nijmegen en Maas en Waal heeft de levering der te bouwen stoomgemalen aan de Leeuwensche Sluis en aan de Rijksche Sluis opgedragen aan Louis Smulders en Co. te Utrecht en Gebroeders Stork te Hengelo. Op 1 October 1913 moeten zij in werking zijn.
Een prachtige foto kwam ik tegen op de site Werkgroep Historisch Alphen aan de Maas .
Deze laat de bouw zien van het stoomgemaal.
Men is ongeveer 1 meter boven de twee ramen klaar met metselen zie foto rechts
Met een “versierde” schoorsteen. Rijkdom van de betreffende polders?????
Voorzijde machinekamer
Het stoomgemaal was gelegen in het buurtschap de Schans in de voormalige gemeente Appeltern (nu gemeente West Maas en Waal).
Stoomgemaal vanaf de Maaszijde gezien
Machinistenwoning met erachter het Stoomgemaal Rijksche sluis gelegen naast de wetering van het Leeuwensche gemaal.
Rijksch gemaal uit 1913 gezien vanaf de dijk
Het Leeuwensche gemaal met daarachter het Rijksch gemaal
De machinist Hent Daanen
Nogmaals het Leeuwensch gemaal met daarachter het Rijksch gemaaal. Zie ook de paal met het kastje voor de peilmeting van de wetering
Vanaf de nieuwbouw in 1913 was Hendrik Daanen de machinist. Hij was geboren in Beuningen op 30 augustus 1884 en overleed op 4 december 1967 te Empel. Veel van de informatie is verkregen via de dochter van de machinist.
Op jonge leefttijd
Machinist Daanen was van beroep smid en was zijn vak goed meester. Toen hij solliciteerde als machinist had hij een verdienste van f 800,- per jaar plus vergoeding van huur, stook en licht. Toen Daanen zijn beroep leerde bij een smid, moest hij er f 100,- per jaar bijleggen in plaats van dat hij iets extra verdiende. Hij mocht dan wel gratis een pijpje stoppen van de baas, vertelde hij later aan zijn kinderen.
Ooit solliciteerde hij in Hulst als leraar aan de Ambachtsschool. Daar kon hij f 1.200,- per jaar krijgen. Maar Daanen bleef in Maas en Waal, want daar kon hij mooi wonen met een vrij uitzicht over de polders. Hij kon daar ook veel klussen, dat ook veel in het laatje bracht voor zijn groot gezin (9 kinderen). Een van zijn kinderen was Toon Daanen die blijkbaar af en toe meehielp.
Toon Daanen tornt de stoommachine.
De gemalen werden gestookt met grote brokken of bonken vette kolen. Vroeger ± 1920 kwamen de schepen met de kolen tot vlakbij de Sluis. De kolen werden dan in zakken geschept. Oudere mensen moesten scheppen en de jongere – o.a. de gebroeders Henzen – droegen de kolen naar de kolenloodsen. De stokers waren niet in vaste dienst, stoken gebeurde op afroep of als seizoenwerk.
Later legden de schepen aan bij het Schanse veer (bij de loswal). In het veerhuis bij de fam. Savelkouls-van Teeffelen werd dan ingeschreven voor het vervoer met paard en wagen om de kolen op de plaats te brengen. Ingeschreven werd dan door Engelbart en Gerrit Smits enz.. Tinus Smits heeft ook nog gereden. Toen was hij nog maar een jongen van ongeveer 15 jaar.
In de oorlog hadden de mensen bonnen voor maar een klein beetje kolen. Dan gaf de burgemeester wel eens extra bonnen uit voor zieke mensen en die werden dan wel bij de stoomgemalen gehaald.
Machinist Daanen repareerde in de oorlog allerlei artikelen voor gebruik in de keuken. Vaak vroeg hij daar dan niets voor maar kreeg dan later een maaltje hutspot terug zo herinnerde de dochter zich goed. Ook werd er tabak verwerkt met een speciale machine.
De tabak snijmachine. Duidelijk is hij nog niet voor mij. In het streekmuseum in Beneden Leeuwen staat ook een model.
Bij de Schans zorgde de machinist Hendrik Daanen samen met de Jan van Mil en Janus Graven voor een goed verloop. Tweede machinist was Marinus v.d. Velden.
Machinist Daanen was een echte vakman. Hij kon mooie sierstukken smeden. Hij smeedde oa grafkruizen en voor zijn overleden vrouw maakte hij een kruis met rozen.
Verder maakte hij en andere machinisten (o.a. machinist Schmidt van gemaal Dreumel) graanmolentjes die de boeren of particulieren gebruikten om graan te malen.
Het gemaal hoefde minder vaak te draaien dan het Leeuwensche omdat de polders hoger lagen waardoor vrije afvoer langer naar de Maas mogelijk was. Maar als de Maas hoog was dan moest er veel water verplaatst worden omdat het een groot afwateringsgebied was. De pomp van dit gemaal was dan ook groter dan het Leeuwensche gemaal. Bij Daanen kunnen Hendrik en Dineke nog herinneren dat hun vader vertelde: “Nu hebben we 59 dagen en nachten gedraaid zonder ook maar 1 minuut te stoppen”.
De Stork stoommachine van het Rijksch gemaal net zoals bij de Tuut
Dat was voor wat oudere machines een hele prestatie. Nadat het nieuwe gemaal Quarles van Ufford in bedrijf kwam waren de oude gemalen niet meer nodig. Voordat het gemaal gesloopt werd plakte machinist Daanen dit gedicht op de ketel.
Jarenlang deed ik mijn best
Voor dit land en dit gewest
Ik loosde het water uit dorpen en gehuchten
Hoor mijn laatste adem zuchten
Het vermogen van de stoommachine was 250 pk en zorgde voor een waterverplaatsing van 300m3/min
De installatie is verwijderd in 1954 en deze zou verkocht worden aan een meelfabriek. Dit zou echter niet door zijn gegaan. Dineke van Geffen-Daanen, dochter van de machinist, weet zich nog te herinneren dat de schoorsteen van dit gemaal eind jaren vijftig niet door een explosie werd gesloopt, maar van boven af steen voor steen werd afgebroken.
Het lege gebouw is later gekocht door Frans Jagtenberg en die begon er een smederij. Has van Os en Leo de Leeuw hebben samen als knecht bij Jagtenberg in de smederij gewerkt. Later zijn er manden in opgeslagen. Maar het gebouw is in 1961 door brand verwoest. Nu kan men nog de restanten van het gebouw overeind zien staan. In de muur is zoals op alle gemalen gebruikelijk nog een herdenkingssteen ingemetseld.
De herdenkingssteen zoals er bij de laatste vier stoomgemalen geplaatst zijn.
Tekst:
Stoomgemaal Rijksche sluis 1913
P.H.Noorduijn en H.P. de Leeuw-voorzitters
W.J.J.Verstraaten -ondervoorzitter
P.W.Kleijnen-heemraad
A.J.Beijer-heemraad
G.J. v,d, Zandt-heemraad
A>C> Krijnen-heemraad
W.Verheijen-secr.
De linker doorvoer opening was de afvoer via de bemalingspomp.
Het restant van de machinekamer
Het vervallen dak van de kolenloods en het ketelhuis.
De schoorsteen voor de kolenkachel waar het pannetje soep warm gehouden werd. Identiek zoals bij de Tuut
Een Gelderlanderjournalist bezocht ooit de plek van het gemaal en sprak met Dineke van Geffen-Daanen een dochter van machinist Daanen.
Een betere foto van het vervallen gemaal.
Rechts de voormalige machinistenwoning
De ruïne is in particulier bezit.
Links de kolenopslag
In 1985 verscheen er een artikel in de Gelderlander over de toestand van het oude stoomgemaal.
Artikel vervallen stoomgemaal Rijksche sluis
Informatie van diverse mensen die daar bekend waren
Deze luchtopname laat de situatie zien toen het gemaal al een ruïne was. De schepen die er lagen hadden volgens verhalen ter plaatse munitie aan boord. Het was in de periode van de koude oorlog.
Mevrouw Daanen en haar dochter heb ik ontmoet en zij konden mij nog leuke informatie geven. De dochter kwam later op bezoek Op De Tuut en zij kreeg uiteraard een uitgebreide rondleiding van mij.
.
Het oude stoomgemaal
Vervallen, haveloos en kaal
sta je daar – oud stoomgemaal –
gekneusd, geschonden door de tijd
als een stuk vergetelheid.
Eens stond je als een sterke rots
midden in het landschap Gods.
Aan jou – Op deze plek gebouwd –
werd de stand van het water toevertrouwd:
want was het water erg hoog,
dan maalde jij de polder droog.
’t Was in de tijd nog van de stoom,
jouw leven leek een mooie droom.
Zo deed je jaren lang je best
voor dit land en dit gewest.
Maar toen kwam de electriciteit
en wat men vreesde werd een feit:
jij, die de trots was van de Schans
bood men geen verdere levenskans.
Men heide reeds de eerste paal
voor een electrisch gemaal.
En hoe je ook voor je leven vocht
je werd verkwanseld en verkocht.
Ze hebben wreed je rust verstoord
en heel je innerlijk vermoord,
want zware mokers kwamen aan
om alles kort en klein te slaan.
Men beukte, ramde en men sloeg
en al was het nog niet erg genoeg
-al was nog niet genoeg gedaan –
toen kraaide zelfs de rode haan.
Wat eens een machtig bouwwerk was,
bleef enkel over een karkas.
Zo sta je al jaren lang te kijk
als een schandpaal aan de dijk.
De Hoge Heren gaan voorbij
en kijken nog niet eens op zij.
Geen mens ziet nog naar je omhoog
voor hen ben je een doorn in het oog.
De ratten lopen in en uit,
een vuilnishoop is het besluit.
Ja iedere dag vraag ik me af,
wie geeft jou een eerlijk graf.
Mevr. D. van Geffen-Daanen, dochter van de machinist.
De installatie bestond uit een gelijkstroom stoommachine van de firma Stork. De installatie had een vermogen van 250 pk en kon een waterverplaatsing van 300 m3 per minuut realiseren.
Via een medewerker van Royal Haskoning (M. Janssen) kwam ik in bezit van het bestek voor de drie te bouwen stoomgemalen.
Ook heb ik de grote tekening (helaas met scherpe vouwen) van het Rijksch gemaal die goed laat zien hoe het gemaal gefundeerd was en uitgevoerd. Er werden in die periode drie stoomgemalen (Leeuwensch gemaal, Rijksche sluis en de Blauwe sluis) gebouwd met vrijwel dezelfde bouwwijze. Elk stoomgemaal bestond uit een kolenloods, ketelhuis en een machinekamer. het stoomgemaal van de Rijksche sluis was gespiegeld t.o.v. die van de twee andere gemalen.
Het Leeuwensche gemaal, Het Rijkschgemaal en Gemaal de Blauwe sluis werden in 1955 verkocht.
SAMSUNG CAMERA PICTURES
Helaas te onduidelijk